Қаланың қамқоршылық және қорғаншылық органдары полиция басқармасымен, денсаулық сақтау мекемелерімен, әлеуметтік қорғау органдарымен, бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді түрде өзара әрекет етеді.
Кәмелетке толмағандарға қатысты қамқоршылық және қорғаншылық бойынша негізгі қызмет бағыттары:
— кәмелетке толмағандардың, соның ішінде жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың заңды құқықтары мен мүдделерін сақтау;
— ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, сондай-ақ ата-анасы бар, бірақ мемлекеттен көмекке мұқтаж балаларды анықтау және орналастыру;
— жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың әртүрлі нысандарын қамтамасыз ететін жағдайлар жасау: бала асырап алу, қамқоршылық және қорғаншылық, қабылдаушы отбасылар;
— кәмелетке толмағандардың, соның ішінде жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың, сондай-ақ олардың қатарындағы адамдардың тұрғын үй және мүліктік құқықтарын қорғау;
— отбасылық қолайсыздықтың алдын алу.
Рудный қаласында 24 521 кәмелетке толмаған бала бар. Қазіргі уақытта қаланың қамқоршылық органдарының есебінде 167 бала тұр, олардың 148-і қамқоршылықта, 19-ы патронаттық тәрбиеде, 134 заңды өкілдері бар, олар жақын туыстары: әжелер, аталар, ағалары немесе әпкелері.
2022 жылы қамқоршылық және қорғаншылық органдары 40 баланы анықтап, оларды мемлекеттік мекемелерге орналастырды. Бес бала қамқоршылыққа берілді, екі бала КММ «Рудный балалар үйіне» орналастырылды. 33 бала ата-аналарына қайтарылды. 2023 жылы 39 бала анықталды, олардың бесуі қамқоршылыққа берілді, үшеуі балалар үйіне жіберілді, ал 31 бала ата-аналарына қайтарылды. Биыл 31 кәмелетке толмаған бала анықталды, екіуі балалар үйіне орналастырылды, сегіз бала ата-аналарына қайтарылды.
Қамқоршылық – ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасында орналастырудың бір түрі. Жақын туыстары қамқоршылық және қорғаншылық органдарына жүгініп, қамқоршылықты рәсімдеу үшін қажетті құжаттардың тізімін ала алады. Балалар үйінен бала алғысы келетіндер бірінші кезекте Қабылдаушы ата-аналар мектебінен (ҚАМ) өтіп, сертификат алады, содан кейін құжаттарды рәсімдеумен айналысады.
Бұдан басқа, патронаттық тәрбие бар. Бұл жағдайда отбасына бала алған адамдар педагогикалық білім алады. Бала тәрбиесі кезінде оларға еңбек өтілі есептеледі.
Отбасында орналастыру түріне қарамастан, жәрдемақы төленеді. Қамқоршылыққа немесе патронатқа қабылданатын балалардың саны қамқоршының қаржылық қамтамасыз етілуіне және тұрғын үй жағдайына байланысты. Бала 10 жасқа толған кезде оның отбасының мүшесі болуға келісімі ескеріледі. Балалар үйінде бұл шешімді бала басшылығымен бірлесіп қабылдайды.
Қаланың қамқоршылық және қорғаншылық органдары полиция басқармасымен, прокуратурамен бірлесіп, қолайсыз отбасыларды анықтау үшін рейдтік мобильдік топтар құрды. Рейдтер кезінде есепте тұрған барлық кәмелетке толмағандардың және олардың ата-аналарының тұрғылықты жері тексеріледі, кәмелетке толмағандарға және олардың ата-аналарына қандай көмек қажет екенін анықтайды. Жыл басынан бері 190 отбасы тексерілді. Нәтижесінде 11 бала Рудныйдың арнайы балалар үйіне, кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына, Қостанайдағы баспанаға орналастырылды.
Егер қиын өмірлік жағдайда болған балалар анықталса, әлеуметтік қауіпті жағдайға тап болған жағдайда, оларды уақытша орналастыру шаралары қабылданады.
Профилактикалық жұмыс қажетті нәтиже бермеген жағдайда ата-аналарға ата-ана құқықтарын шектеу, ал шеткі шара ретінде ата-ана құқықтарынан айыру қолданылуы мүмкін.
— Біз ата-ана құқықтарынан айыруды қаламаймыз – бұл шеткі шара, – дейді қалалық білім беру бөлімінің қамқоршылық және қорғаншылық бөлімінің бас маманы Есен Ерғазин. – Біз мүмкіндік береміз, ата-аналарды ескертеміз, комиссия жүргіземіз. Полиция оларды есепке қойып, ӘҚБтК-нің 127-бабы бойынша жауапкершілікке тартады – кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу және (немесе) білім беру, құқықтары мен мүдделерін қорғау міндеттерін орындамау. Егер олар ойланбаса, ата-ана құқықтарынан айырамыз, балаларды баспанаға орналастырамыз. Бала ата-ана қамқорлығынсыз қалған мәртебесін алады. Бұдан кейін олар жақсы отбасына бара алады. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіруге болады, бірақ менің тәжірибемде бұны ешкім жасаған жоқ. Егер ата-ана құқықтарынан айырылса, сот шешімінен кейін жарты жыл өткен соң бала асырап алуға берілуі мүмкін. Осы жарты жыл ішінде бала қамқорлықта бола алады. Бұдан кейін баланың тегі, аты, әкесінің аты, туған күні мен айы өзгереді. Тек туған жылы өзгеріссіз қалады. Бала асырап алынғаннан кейін бала толығымен жойылады, жаңа адам пайда болады. Бұл асырап алудың құпиясы деп аталатын міндетті тәртіп.
Қажет болған жағдайда кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия және қамқоршылық және қорғаншылық органдары сотқа талап арыздар және кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы өтініштермен жүгінеді, сот талқылауларына қатысады, кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселелері бойынша қорытындылар береді.
Есен Ерғазиннің айтуынша, соңғы жылдары ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың саны азайып келеді. Мәселен, 2022 жылы олардың саны 38 адамды құрады, бір ата-ана құқықтары шектелген. 2023 жылы – 36 ата-ана, бесеуі құқықтары шектелген. Биылғы жылы бес ата-ана құқықтарынан айырылды, және бір ата-ана құқықтары шектелген.
Құқықтары шектелген және ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналармен жеке профилактикалық жұмыс жүргізіледі:
- Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру немесе ата-ана құқықтарын шектеуді алып тастау тәртібін түсіндіру.
- Алкоголь немесе нашақорлықтан емделу үшін наркологқа жолдама беру.
- Жұмысқа орналасуға жәрдем көрсету.
- Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру немесе ата-ана құқықтарын шектеуді алып тастау үшін қажетті құжаттарды жинауға көмек көрсету.
- Сотқа ата-ана құқықтарын қалпына келтіру немесе ата-ана құқықтарын шектеуді алып тастау туралы талап арыз дайындау.
— Отбасылық қолайсыздықтың алдын алуға бағытталған отбасылармен және балалармен профилактикалық және оңалту жұмыстарының жүйесін ұйымдастыру, соңғы бірнеше жыл ішінде әлеуметтік жетімдіктің алдын алу жөніндегі қызметті үйлестіру ата-ана қамқорлығынсыз қалған алғаш рет анықталған балалар санының төмендеуінің оң динамикасын сақтауға мүмкіндік береді, — дейді Есен Ерғазин.
Мобильді топ мамандарының жедел әлеуметтік көмегі келесі жағдайларда көрсетіледі: отбасындағы қатыгездік, балалардың қажеттіліктерін елемеу, зорлық-зомбылық (психологиялық, сексуалдық); отбасындағы қақтығыстар; балаларды тәрбиелеуден және асыраудан жалтару, кәмелетке толмағандардың қараусыз қалуы; суицидтік әрекеттер; төтенше жағдайлар.
Мәтіннің қазақша аудармасы:
– Кәмелетке толмағандар мен олардың отбасыларының әлеуметтік қауіпті жағдайына әкелетін себептер мен жағдайлар анықталған жағдайда, мобильді топ бұл ақпаратты дереу «102» жедел басқару орталығына жібереді, қажет болған жағдайда полиция қызметкерлерінің келуін және дағдарыс жағдайының шешілуін күтеді. Білім беру мекемелерінің отбасылардағы қолайсыздықты ерте анықтау және алдын алу бойынша жұмысы бірқатар іс-шараларды қамтиды: кәмелетке толмағандар арасында қауіпсіз мінез-құлық ережелері туралы және зорлық-зомбылық пен қатыгездік жағдайында көмек алудың қолжетімділігі туралы ақпараттық-түсіндіру қызметін ұйымдастыру, «Балалық шақ – ренішсіз», «Балалар сенім телефоны», «Балаларға құқықтық көмек көрсету күні» акцияларын өткізу, сондай-ақ балаларда құқыққа бағынатын мінез-құлық, толерантты сана-сезім және салауатты өмір салтына ұмтылысын қалыптастыруға бағытталған іс-шаралар мен мерекелер өткізу.
– Отбасындағы қолайсыздықты ерте анықтау және алдын алу мақсатында педагог-психологтар ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты зерттеу, 1 және 5 сынып оқушыларының бейімделуін бағалау, 7-9 сынып оқушыларының суицид қаупінің көрсеткіштері, жалғыздық сезімінің тереңдігі, суицидтік ниеттердің деңгейлері бойынша психодиагностикалық зерттеулер жүргізеді. Диагностикалық зерттеулердің қорытындысы бойынша психолог сынып жетекшілері үшін кәмелетке толмағандармен және олардың отбасыларымен жұмыс істеуге арналған ұсыныстар әзірлейді. Жалпы білім беретін ұйымдарда ақпараттық стендтерде бала құқықтары туралы көрнекі ақпарат, әлеуметтік қауіпті жағдайдағы балалардың жүгінуіне болатын ұйымдардың және мекемелердің байланыс телефон нөмірлері орналастырылған. Ата-аналардың құқықтық және психологиялық-педагогикалық мәдениетін арттыру мақсатында ата-аналарға арналған оқыту аясында қаладағы барлық мектептерде жаппай ата-аналар жиналыстары өткізіледі, онда баланың әр түрлі өмір кезеңдеріндегі жас және жеке ерекшеліктері, бала ұжымындағы буллинг, қарым-қатынас психологиясы, өтпелі жастағы оқушылардың бейімделуі, отбасындағы балаға қатыгездік көрсетудің алдын алу, ата-аналардың бала тәрбиесіндегі заңнамасы мәселелері қарастырылады. Іс-шараларға құқық қорғау органдарының өкілдері, педагог-психолог, әлеуметтік педагог және прокуратура қызметкерлері шақырылады, – дейді қамқоршылық және қорғаншылық бөлімінің бас маманы.
Каникул уақытында сынып жетекшілері мен әлеуметтік педагог ерекше назар аударуды талап ететін кәмелетке толмағандардың тұрғылықты жеріне рейдтер жүргізеді.
– Ешкім балаларды ата-аналарынан әдейі тартып алғысы келмейді, тек ата-аналары оларды тәрбиелеуге, күтім көрсетуге немқұрайлы қараса ғана. Егер бір рет ата-аналық құқықтан айырылған болса, онда олар жұмысқа орналасу, үлгілі мінез-құлық, тұрғын үй-тұрмыстық жағдайлар туралы құжаттарды жинап, баланы қайтаруға мүмкіндік алады. Бірақ егер жағдай қайталанса, онда ата-аналары баланы қайтып көрмейді. Егер ата-аналардың балаға деген нашар қатынасы туралы бір рет шағым түскен болса, онда бұл отбасы тұрақты бақылауға қойылады, – деді Есен Ерғазин.
Қаланың қамқоршылық және қорғаншылық органдары Рудный балалар үйінің бас дәрігерінің міндетін атқарушы Нұртас Елубаевқа, әлеуметтік қызметкер Айсұлу Қожагалиеваға, қалалық көпсалалы аурухананың педиатрия қызметінің басшысы Елена Полусмякқа, реанимация бөлімшесінің меңгерушісі Николай Маркашовқа және осы мекемелердің барлық қызметкерлеріне көрсеткен көмектері үшін үлкен алғыс білдіреді.
Дарья ТИХОНОВА,
Алексей ФРОЛОВТЫҢ суреті