Рудный индустриалды университеті дамудың жаңа кезеңінде тұр. Бұл тек университет басшылығының ауысуымен ғана емес, сонымен бірге ел Президенті еліміздің ғылыми қоғамдастығына қойған ғаламдық міндеттермен де байланысты: Қазақстанның ғылыми-техникалық дамуының алдыңғы қатарында болу. Ғылыми қызметті реформалау «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңға қол қоюдан басталды, онда Қазақстан Республикасының ұлттық ғылыми жүйесінің жұмыс істеуі мен дамуының негізгі қағидалары мен механизмдері анықталған.
Рудный индустриалды университетінің қалай дамитыны және университеттің жетекші ғалымдарының ғылыми зерттеулері туралы біз университет ректорының кеңесшісі Айдын Сәбитовтан сұрадық.
– Қазір ғылымға қомақты қаржы бөлініп жатқанын бәріміз білеміз. Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, жалпы, 1991 жылы Қазақстандағы ғылымға экономикадан ЖІӨ-ге жақын қаражат бөлінді. Бірақ кейін әртүрлі жағдайларға байланысты бұл қаржыландыру азайды. 2018 жылы бұл көрсеткіш өте төмен болды, қазір оны 0,3 пайызға дейін көтердік, – деп түсіндіреді Айдын Маратович. – Қазақстан Президенті мұны ЖІӨ-ге дейін ұлғайту міндетін қойды. Осы тапсырмалар аясында бірнеше жыл ішінде ғылымды қаржыландыру ұлғайды. Қазір ол 643 миллиард теңгені құрайды. 2027 жылға дейін оны тағы 13 пайызға, 720 миллион теңгеге дейін арттыру жоспарланып отыр. Қаржыландыру өз кезегінде бағыттар бойынша бөлінеді. Ғылыми институттарды, ғылыми-зерттеу орталықтарын тікелей қаржыландыру бар, бұған қоса іргелі зерттеулерді, қолданбалы зерттеулерді қаржыландыру бар. Қазір мемлекет ғалымдарға ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру міндетін қойып отыр. Неге? Біз әлемде іргелі-қолданбалы ғылымның мемлекеттің экономикасында, оның дамуында маңызды рөл атқаратынын көріп отырмыз. Көптеген дамыған елдер өздерінің белгілі бір ғылыми әзірлемелерін, ғылыми идеяларын коммерцияландырып, бизнеске айналдырады және, сайып келгенде, ол өндірістің жаһандық тізбегіне енеді. Қазір Қазақстанның алдына осындай міндет қойылды, біз де бұл өндірістік тізбекке енуіміз керек. Міне, осы мақсатта қаржыландыру артып келеді.
Рудный индустриалды университеті де ғылыммен айналысады. Университеттің атауы осыны көрсетеді. Ең алдымен, бұл индустрия. Ал индустрия – бұл ғылым, яғни заманауи, ғылыми және технологиялық процестердің қолданылатын орны. РИУ бастапқыда осы мақсатта құрылған және қазіргі уақытта бұл міндеттерді орындап жатыр. Біздің университет ғалымдары металлургия, энергетика, тау-кен ісі бағыттарында зерттеулер жүргізуде. Біздің ғалымдар гранттар ұтып, оларды жүзеге асырып, зерттеулер жүргізуде.
Өткен жылдары 9 жоба жүзеге асырылды, оның ішінде гранттық бағдарламалар бойынша 3-4 жоба болды. Жалпы, ғылыми қызметіміздің жалпы көлемі 140 миллион теңгеден асады. Шын мәнінде, бұл ғылым үшін үлкен сома емес. Бұл шығындар зертханалық жабдықтарға, басқа зерттеу орталықтарымен байланыс орнатуға, ғалымдарды ынталандыруға жұмсалады. Бұл іргелі және қолданбалы зерттеулерді гранттық қаржыландыру аясында. Егер біз коммерцияландыру туралы айтатын болсақ, біздің университетте бұл кезең әлі басталған жоқ, бірақ біз де оған жетеміз. Ол жерде қаражат маркетингтік зерттеулерге жұмсалады, кейін белгілі бір бизнес-процестерді тудыруы мүмкін шығындар шығады.
Биыл да гранттарға өтінім бердік, белгілі бір нәтижелерге қол жеткізілуде.
Қазіргі уақытта бірнеше ғалымдар тобы екі жоба бойынша жұмыс істеп жатқанын сенімді түрде айта аламыз.
Бір жобаның жетекшісі – бұрынғы ректор, қазір біздің профессорымыз Абдрахман Найзабеков. Екінші жобаның зерттеулерін Валерий Чигиринский жүргізеді.
Біз, жаңа өкілдер, университетіміз үшін академиялық процесс бірінші орында, бірақ сонымен бірге ғылымды күшейткіміз келеді, өйткені қаланың әлеуеті бар. Бастапқыда бұл қала ғылымның, пайдалы қазбаларды зерттеу және әкелінген технологиялар есебінен пайда болды. Біз бұл дәстүрлерді жалғастырып, университеттің бұрынғы танымалдылығын қайта жаңғыртқымыз келеді, барлық ғылыми академиялық процестерді, сондай-ақ интернационалдандыру және цифрландыру процестерін жандандыруды көздеп отырмыз.
Қазір университетте үш мектеп жұмыс істейді, корпоративті сектор үшін бизнес-мектеп ашу жоспарда бар. Сондай-ақ заманауи IT-мектеп құруды жоспарлап отырмыз. Әртүрлі елдермен келіссөздер жүргізудеміз. Профессорлық-оқытушылық құрамды күшейтуді көздеп отырмыз. Бұл бағытта біз белсенді жұмыс істей бастадық.
РИУ ректорының кеңесшісі Айдын Сабитов біздің сұхбатымызда техника ғылымдарының докторы, профессор Валерий Чигиринскийдің жобасын да атап өтті. Ол бізге 2020 жылы Украинадан келген. Әңгімеміздің басында ол әріптестері оны мұнда өте жақсы қарсы алғанын атап өтті. Оған жұмыс істеуге және демалуға барлық жағдай жасалған және ол мұның барлығын толығымен жүзеге асыруға тырысуда.
– Украинада мен ғылымда белсенді ұстанымда болдым. Патент деңгейіндегі әзірлемелер, нақты енгізілген өндіріс бар. Менде, әсіресе докторлық диссертациямда, үздіксіз орта механикасы мәселелерін шешудің жаңа әдістеріне байланысты үлкен теориялық жұмыс пайда болды. Бұл Қазақстанда толығымен жүзеге асырылатын жалпыланған әдіс. Мен тіпті бұған сенбес едім, бірақ, менің екі жобам өтті. Мен екі грант алдым, – дейді Валерий Викторович. – Бірінші грант келесі жылы аяқталады, ал екінші грант биыл басталады.
Екі грант та көптеген практикалық міндеттерді жүзеге асыру үшін жаңадан берілген іргелі зерттеулермен байланысты. Бұл серпімділік теориясы, пластикалық деформация теориясы, механикалық жүйелер динамикасы және т.б. Мұнда осы әдісті үздіксіз орта механикасының үш бағыты бойынша жалпылаудың қуатты әдісі бар. Енді қаржыландыру туралы айтсақ. Бірінші грант 75 миллион теңге, екінші грант 76 миллион теңге. Ақша қайда жұмсалады? Әртүрлі процестердің жаңа моделі әзірленуде. Мен әзірлеген бұл тәсілдер прокат өндірісі процесінде пайда болатын пластикалық деформацияның жаңа әсерлерін ашуға мүмкіндік береді. Олардың мәні мынада, егер бұрын біз көптеген теориялық ережелерге назар аудармай, мысалы, негізсіз болжамдар қабылдасақ, енді бұл тапсырма әлдеқайда күрделі болды және ол бұрын ескерілмеген көптеген факторларды ескере бастады. Сол кезде деформацияның шекті аймағында, прокаттау процесінің тұрақсыздығынан бұрын пайда болатын әсерлер табылды. Олар технологиялық параметрлердің тар ауқымында болады, бірақ олар бар. Бұл әсерлер өнімділікті арттыра отырып, прокаттау күшін азайтуға мүмкіндік береді. Ең жоғары қысу кезінде, қалай таңғаларлық болса да, прокаттау күші азаяды.
Бұл өте қызық құбылыс, себебі неғұрлым көп қыссақ, соғұрлым көп күш болуы керек. Бірақ бұл жерде күш әсерлері ретінде тұжырымдалған шарттар пайда болады. Қазір біз теориялық модельдерді жасадық, іргелі теориялық зерттеулеріміздің нәтижелерін жарияладық. Келесі жылы біз әзірленген теорияны растау үшін тәжірибелік жұмыстарды жүргізетін боламыз, бұл жаңа технологиялық әсерді анықтауға мүмкіндік береді. Бұл 2025 жылы аяқталатын грант бойынша.
Біз университет үшін бұрын мұнда болмаған жабдықтарды сатып аламыз. Біз бұл жабдықты деформацияның шекті аймағына қатысты бірқатар тәжірибелерді жүргізу үшін қолданамыз.
Грант аясында болашақ қандай болуы мүмкін?
Бұл іргелі зерттеулер негізінде осы әсерді өнеркәсіпте іске асыруға мүмкіндік беретін жаңа технологияны әзірлеу. Айта кету керек, , бұл салада Қытай мен Үндістан өте үлкен бәсекелес болып табылады. Иә, біз бұл елдерден алда емеспіз. Бірақ біздің артықшылығымыз бар, бұл жобаның жоғары дәрежеде ғылыми болуы, яғни әзірлемелерге қол жеткізуде. Бізде жабдық бар, ол іске қосылады және ол нақты нәтижелер алуға мүмкіндік береді. Ал олар неғұрлым тиімді прокаттауға байланысты. Сондықтан, менің ойымша, бұл біздің университетіміз үшін тамаша ғылыми жоба.
РИУ өз әлеуетін іске асыруда және бұл бағытта белсенді жұмыс жүргізуде. Бұл тек үлкен ғалымдар үшін ғана емес, сонымен қатар болашақта студенттер де ғылыми қызметпен айналыса алады.
Гүлім МҰРАТ,
суретті түсірген Алексей ФРОЛОВ