Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 4-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және заңды тұлғалардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау және қалпына келтіру, азаматтық айналымдағы заңдылықты сақтау, істің толық және уақтылы қаралуын қамтамасыз ету, дауды бейбіт жолмен реттеуге жәрдемдесу, құқық бұзушылықтардың алдын алу және қоғамда заңға құрметпен қарауды қалыптастыру болып табылады және сотқа.
Медиация-дауды бейбіт жолмен шешудің бір жолы.
Медиация туралы ережелер ҚР 2011 жылғы 28 қаңтардағы «Медиация туралы» Заңында бекітілген, оған сәйкес медиация азаматтық, еңбек, отбасылық, әкімшілік және өзге де жария құқықтық қатынастардан туындайтын дауларға, сондай-ақ заңдарда көзделген жағдайларда өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын дауларға қолданылады. Бұл ретте медиация рәсімі дау туындаған кезде сотқа жүгінгенге дейін де, сот талқылауы басталғаннан кейін де қолданылуы мүмкін.
Дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісім медиатордың жәрдемімен жасалады, бұл ретте сот медиациясын жүргізу міндетті болып табылмайды.
Тараптар өз қалауы бойынша кез келген медиаторды таңдауға құқылы.
Бүгінгі таңда бұл рәсім біздің еліміздің сот жүйесін дамытудағы басым бағыт болып табылады, оның өзектілігі, ең алдымен, судьялардың жүктемесін азайту қажеттілігіне байланысты туындады.
Сонымен, бұған дейін ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі татуласуға уақыт бермеді, енді талап алдымен татуластырушы судьяға жіберіледі, оның мақсаты тараптарды 10 күн ішінде татуластыру болып табылады.
Егер татуластырушы судья тараптарды татуластыра алған жағдайда, іс тараптар ұсынған келісімді бекіту арқылы іс жүргізуді тоқтатады. Әйтпесе, іс басқа судьяға қайта бөлінеді, ол Тараптарға мәселені бейбіт жолмен шешуге көмектесуге тырысады.
Әрине, бұл институтты іс жүзінде сәтті және тиімді жүзеге асыруда маңызды рөлді заңгерлер мен адвокаттар атқарады, олар іс жүргізу білімінен басқа, жанжалдарды шешуде практикалық тәжірибеге ие болуы керек. Тиісінше, заңгерлердің міндеті тиісті оң тәжірибені қалыптастыру және соңғы тұтынушыларға аталған институттың тиімділігін жеткізу болуы керек.
Айта кету керек, дауды соттан тыс шешудің бірқатар артықшылықтары бар. Біріншіден, экономикалық. Мемлекеттік бажды төлеудің қажеті жоқ. Сонымен қатар, егер дау сотта басталса, бірақ бейбіт жолмен аяқталса – тараптардың келісімін бекіту арқылы тараптарға баж қайтарылады. Адвокаттарға (өкілдерге) және т.б. төлеуге шығындарды, көбінесе өте маңызды шығындарды көтерудің қажеті жоқ. Тараптар дауды, жанжалды бейбітшілікпен шешкен кезде, олар жеке өмірінің немесе кәсіпкерлік қызметінің кейбір тараптарын жариялаудан аулақ бола алады, құпиялылықты сақтай алады. Медиация кез-келген жағдайда дауды соттарда қарауға қарағанда аз уақытты алады.
Медиация институты көптеген елдерде бұрыннан бар, ал біздің елімізде ол толық жүзеге асырылудан алыс.
Мәселен, президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Қазақстан Жаңа нақты ахуалда: іс-қимыл уақыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында сот және құқық қорғау жүйелерін реформалау, қоғамның соттарға деген сенімін нығайту туралы айта отырып, «дауларды шешудің баламалы тәсілдерін дамыту қажет, бұл мемлекеттің қатысуынсызромаға келуге мүмкіндік береді»деп атап өтті.
Медиация азаматтардың өз құқықтары мен мүдделерін сотта қорғауға конституциялық құқығын шектемейтінін есте ұстаған жөн. Медиация-бұл соттан тыс тәртіпте құқықтық дауларды (жанжалдарды) реттеу үшін берілетін мүмкіндік, құрал ғана.
Медиацияны қолданудың тағы бір жаңа бағыты-жария-құқықтық қатынастардан туындайтын даулар. Қазақстандық заңнама бұған дейін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қатысуымен дауларда, оның ішінде медиатордың қатысуымен татуласуға жол берілмейтіндігіне негізделді. Мемлекеттік орган немесе лауазымды адам қоғамдық қатынастарда өзін емес, мемлекетті білдіретіндіктен және нақты белгіленген өкілеттіктерді жүзеге асыра отырып, ешқандай компаға келе алмайды.
Алайда, ҚР Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің (АППК) қабылдануымен әкімшілік қалау қарастырылған. Кейде дискреция деп аталатын қалау-бұл органның немесе лауазымды адамның өкілеттіктерінің белгілі бір шеңбері, шекаралары, олардың шеңберінде олар өз қалауы бойынша мүмкін шешімдердің бірін қабылдауға құқылы. Сонымен бір мезгілде АППК мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның әкімшілік қалауы болған жағдайларда әкімшілік істер бойынша татуласуға, оның ішінде медиацияға жол берді.
Сонымен қатар, осы санаттағы даулар айтарлықтай ерекшелікке ие. Бұл жерде келісімнің даудың (жанжалдың) екі жағын да қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар Әкімшілік органның немесе лауазымды адамның өз өкілеттіктерінен асып кетпеуі және жалпы медиативтік келісім заңға қайшы келмеуі маңызды. Сондықтан мұндай істер бойынша медиацияны келісімнің заңдылығын бақылауды жүзеге асыратын судья ғана жүргізуі тиіс. Мұндай істер бойынша медиативтік келісім кез келген жағдайда тиісті сот актісімен бекітілетін болады.
Айта кету керек, Медиация атқарушылық іс жүргізу сатысында да мүмкін, бұл жағдайда дауды медиация тәртібімен реттеу туралы келісім жасалған кезде атқарушылық іс жүргізу тоқтатылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, медиация институтын дамытудың мақсаты, ең алдымен, қоғамның өзін өзгерту, адамдарда туындайтын қақтығыстарды бейбітшілікпен, келіссөздер арқылы реттеу қабілеті мен тілегін тәрбиелеу, жалпы қоғамдағы жанжал деңгейін төмендету болып табылады деген қорытынды жасағым келеді.