Тарифтерді теңестірудің баламасы «түнгі» тарифке оралу болуы мүмкін…
Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі 2021-2025 жылдарға арналған ұлттық жобаны іске асыру шеңберінде электрмен жабдықтау қызметтеріне тұтынушылар топтары арасындағы айырманы кезең-кезеңімен қысқарту және тарифтерді саралауды алып тастау көзделген. Бұл бастаманы бірінші болып Алматы, Қостанай және Батыс Қазақстан облыстары пилоттық өңірлер ретінде ағымдағы жылы сынап отыр. BaigeNews.kz Алматы мысалында осы шешімнің ықтимал салдары қандай екенін түсінуге болады.
Күзден бастап электр энергиясына тарифтің өсуін болдырмауға болмайды
Қазақстанды 47 энергия өндіруші станция, 19 өңірлік электр желілік компания (электр энергиясын станциялардан қалаларға дейін беру бойынша) және электр энергиясын түпкі тұтынушылар — халыққа, кәсіпорындар мен бюджеттік ұйымдарға жеткізетін 37 энергиямен жабдықтаушы ұйым (ЭЖҰ) электр энергиясымен қамтамасыз етеді. ҚР Энергетика министрлігінің бұйрығымен 1 шілдеден бастап 47 энергия өндіруші ұйымның 26-сында электр энергиясын өндіруге шекті тарифтер көтерілді, олардың өсуі ел бойынша орта есеппен 10-12 пайызды құрайды.
Бейінді ведомствода электр энергиясын өндіруге шекті тарифтердің өсуі сөзсіз және отын (көмір, газ, мазут) және оны тасымалдау құнының өсуімен байланысты деп мәлімдеді. Сондай-ақ, ведомство түзетілген шекті тарифтер электр станцияларына өндірістік персоналдың жалақы деңгейін 15-тен 30 пайызға дейін көтеруге мүмкіндік беретініне сенімді.
Тұтынушылар үшін түпкілікті баға энергия өндіруші ұйымдардың шекті тарифінен, электр энергиясын беруге арналған тарифтен және жабдықтау қызметтеріне үстемеақыдан қалыптасатындығына байланысты, ең болмағанда бір құрамдас бөліктің өзгеруі түпкілікті тұтынушы үшін тарифтің өзгеруіне әкеледі.
Осылайша, Қазақстан тұрғындары мен кәсіпорындарының жартысынан астамы күзден бастап өз түбіртектерінде электр энергиясы үшін неғұрлым жоғары тарифті көреді. Халық үшін тариф қаншалықты өсетінін ҚР Ұлттық экономика министрлігі Табиғи монополияларды реттеу комитетінің аумақтық департаменттері жұртшылықтың пікірін ескере отырып, ЭЖҰ өтінімдері негізінде шешеді.
Еліміздің үш өңірінде — Алматы қаласында, Қостанай және Батыс Қазақстан облыстарында халық үшін тариф жарияланған 10 пайызға емес, бірден 15 пайызға және одан да көп ұлғаюы мүмкін. Осылайша, бұл өңірлерде пилоттық режимде тұтынушылардың әртүрлі топтары үшін тарифтер арасындағы айырмашылықты қысқарта бастайды. Мақсат-2025 жылға қарай электр энергиясын тұтынушылардың барлық топтары үшін тарифтерді теңестіру.
2020 жылдан бастап Қазақстанда тұтынушылардың әртүрлі санаттары электр энергиясы үшін әртүрлі тарифтер бойынша төлейді. Мысалы, Алматыда 2020 жылдың қаңтарына дейін тұтынушылардың барлық санаттары 17,12 теңге / киловатт төледі. Бүгінгі күні орташа өткізу тарифі 19,74 теңге / киловатт болса, халық Жарық үшін 16,86 теңге, заңды тұлғалар 20,79 теңге/киловатт, ал бюджеттік ұйымдар 27,23 теңге/киловатт төлейді (Барлық тарифтер ҚҚС — сыз көрсетілген).
«Бүгінде Алматыда орташа тариф пен халық үшін тариф арасындағы айырмашылық 15 пайызды құрайды. Егер электр станцияларындағы сату бағасының өзгеруіне байланысты тарифтің сөзсіз көтерілуін ескере отырып, біз күзде жалпы тарифті 10 пайызға көтеру керек деп шешім қабылдайтын болсақ, онда барлық топтар үшін 10 пайыз өседі. Егер заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдарға түсетін жүктемені азайтуды және халық үшін тарифті 15 пайызға көтергіміз келсе, онда алшақтық 11 пайызды құрайды. Осылайша, егер біз жыл сайын алшақтықты 3-4 пайыздан қысқартатын болсақ, 2025 жылға қарай тұтынушылардың барлық санаттары үшін орташа бірыңғай тарифке келеміз», — деді ҚР ҰЭМ Табиғи монополияларды реттеу комитетінің төрағасы Асан Дарбаев.
Артық міндет-инфляциямен күрес
Комитетте бағаны теңестіргеннен кейін заңды тұлғалардың электр энергиясы үшін шоттарды төлеуге жұмсалатын шығындар бойынша үнемдеу 3,7 миллиард теңгені, бюджеттік ұйымдарда — 400 миллион теңгені құрайды деп есептелді. Ведомство үнемделген қаражатты бизнес өндірісті кеңейту, қызметкерлердің жалақысын арттыру үшін пайдаланады және халық үшін шығарылатын өнімнің бағасын көтермейді деп санайды.
Асан Дарбаев электр станциялары, ЭЖҰ және энергия беруші компаниялар кез келген жағдайда өз кірістерін алатынын түсіндірді. Бірақ қолданыстағы сараланған тарифпен кәсіпкердің электр энергиясына шығыны жоғары және ол бұл шығындарды халық үшін тауарлар бағасына салады.
Осылайша, қарапайым адам электр энергиясына тікелей аз төлесе де, жанама түрде тауарлар мен қызметтердің жоғары бағасының арқасында ол заңды тұлғалар үшін жоғары тарифті сезінеді.
«Егер заңды тұлғалар тарифті 2-3 пайызға арттырса, бұл Қазақстанда өндірілетін барлық өнімнің бағасына әсер етеді. Егер тарифтер теңестіріліп, бизнес үшін электр энергиясының бағасы төмендесе, тауарлар мен қызметтер бағасының өсу себептерінің бірі жойылады. Осылайша, бұл шара азық — түлік пен тауарлардың қымбаттауын бәсеңдетуге мүмкіндік береді және электр энергиясына тарифтің көтерілуін ескере отырып, халықты үнемдеуге мүмкіндік береді», — деді Асан Дарбаев.
Шешімі бар ма?
Белгілі экономист және энергетик-KEGOC корпорациясының бұрынғы басшысы Әсет Наурызбаев күтілетін нәтиже бірден сезілуі үшін сараланған тарифті бірден алып тастау және тұтынушылардың барлық топтары үшін тарифті бөліп-бөліп емес, бір рет теңестіру қажет деп есептейді. Сонымен қатар, ол Тарифтердің теңдеуінен кейін босаған бюджеттік ұйымдардың ақшасын тұрғын үй көмегі мен АӘК көлемін алушылар санын едәуір кеңейтуге, халық үшін күрт көтерілген тариф адамдардың қалтасына түспеуі үшін жұмсауға болатынын атап өтті.
Басқа сарапшылар электр энергиясының бағасының төмендеуі кәсіпкерлерге өнім бағасын көтеруді жалғастыруға кедергі келтіретініне қатты күмән келтіреді. Керісінше, бағаның одан әрі өсу қаупі бар және қарапайым халық жалпы толқулар мен тарифтік реформаның мәнін түсінгісі келмегендіктен жарық үшін көбірек төлейді.
ҚР Бәсекелестікті қорғау агенттігінде тарифтерді қайта қарағаннан кейін шағын және орта бизнес арасында бағаны төмендету қажеттілігі туралы кең ауқымды түсіндіру жұмыстары жүргізіледі, ал монополияға қарсы ведомство айқын теріс пайдаланған жағдайда заңнамада жазылған монополияға қарсы реттеудің тиісті шаралары қолданылатын болады.
2000-шы жылдары Алматыда болғандай, тарифтерді теңестірудің баламасы «түнгі» тарифке оралу болар еді, сол кезде түнгі уақытта пайдаланылған электр энергиясы үшін тариф өте төмен болды, ал таңертең, күндіз және кешке пайдаланылған Жарық үшін төлем жоғары болды, пәтерлерде есепке алу үшін екі тарифтік санауыштар орнатылды. Содан кейін бұл тәжірибе жойылды.
«Қазір түрлі алаңдарда бұл мәселе қайта көтерілуде. Жақсы және жаман жақтары бар. Тұтынудың ең жоғары уақыты-кешкі уақыт, бірақ тариф әлі күнге дейін күндізгі уақыт, сондықтан халық жоғары мөлшерлемемен төлеуге тура келеді. Түнгі тарифті қайтаруға болады, содан кейін алдымен екі тарифтің арасындағы айырмашылық қандай болатынын, тариф бойынша жүктемені тұтынушылардың басқа топтарына ауыстыру мүмкіндігі болатындығын есептеу керек. Осының барлығын электр станцияларынан ЭЖҰ — ға дейінгі барлық тізбек бойынша есептеу қажет. Түнгі тариф тек түнде электр қуатын тұтынатындарға ғана тиімді болады және белгілі бір сұраныс бар», — деп түсіндірді Дарбаев.
Ал әзірге электр энергиясы нарығының барлық қатысушылары тұтынушылар санаттары бойынша тарифті саралауды алып тастау электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығында бәсекелестік үшін жағдай жасауға алып келеді деп күтуде. Қазір қағаз жүзінде бөлшек сауда бәсекелестік нарықта, бірақ іс жүзінде әр аймақта энергиямен жабдықтаушы ұйым-монополист, оның негізгі тұтынушылары — халық бар. Басқа ESO тек бизнеспен жұмыс істейді.
«Алматы нарығында төрт ЭЖҰ бар, бірақ олардың бірде-біреуінде тікелей тұрғындар жоқ. Біз жаңадан құрылатын ЭЖҰ-да жеке тұлғалар арасында тұтынушылардың кемінде 30 пайызы болуы туралы ұсыныспен шықтық, Мүмкін, біз заңды тұлғалар мен халықтың тарифтерін салыстырған кезде, Алматы нарығында клиенттер үшін күресетін жаңа ЭЖҰ-ны, мүмкін электр энергиясы нарығындағы бәсекелестік есебінен тарифтерді көретін шығармыз. Нарық осыған келуге тиіс және осындай бәсекелестік есебінен электр энергиясының тарифі де төмендеуі мүмкін», — деп атап өтті бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Алматы бойынша департаменті басшысының орынбасары Еркебай Әбдубәкиев.