Қазақстанның мектептерінде «Біртұтас тәрбие» бағдарламасы адал және әділетті азаматтарды тәрбиелеуге бағытталған, олар бірінші орынға адал еңбекті және қоғамдық игілікті қояды
Оның идеясы еліміздің болашағын білдіретін «Әділетті Қазақстан – Жауапты азамат – Прогрессивті ұлт» триадасымен байланысты. Бағдарлама балалар мен жастарға тәуелсіздік пен патриотизм, әділеттілік пен жауапкершілік, еңбексүйгіштік пен кәсібилік, заң мен тәртіп, бірлік пен ынтымақтастық, шығармашылық пен инновация сияқты құндылықтарды дарыту арқылы жүзеге асырылады. Осы бағытта белсенді жұмыс атқарып жүрген №11 мектептің директоры Айнажан Бурбаева «Біртұтас тәрбие» бағдарламасының жан-жақтылығы мен жауапты азаматтардың жаңа буынын қалыптастыру үшін маңыздылығы туралы айтып берді.
– Егер бұрын экологиялық тәрбиені мектеп өзі таңдап, тереңдетіп зерттейтін болса, әр мектеп өз қалауы бойынша экологиялық бағытты таңдай алатын. Біз әлі күнге дейін бұл бағытты қолдаймыз. «Біртұтас тәрбие» – бұл бөлінбейтін блоктардан тұратын кешенді тәрбие бағдарламасы. Оны бөліп қарастыруға болмайды, бұл бір бүтіннің бірнеше бөлшегі сияқты. Әрине, орта мектеп болғандықтан, бізге экологиялық тәрбиені тереңдетіп дамытуға мүмкіндік беретін вариативті компонент жоқ, бірақ қазіргі білім идеологиясының ерекшелігі сол, әр баланың экологиялық сауаттылыққа ие болуы – бұл жаһандық қажеттілік. Осыған байланысты, биыл Қазақстан Республикасының тәрбиелеу концепциясына өзгерістер енгізілді. Егер бұрын ол үш құндылықтан тұрса, бүгінгі күні ол алты құндылықты қамтиды. Соның бірі – баланың экологиялық мәдениеті. Біз патриотизмді, ата-анаға деген махаббатты, қауіпсіздікті бөлек-бөлек тәрбиелей алмаймыз, – дейді мектептің директоры. – Мысалы, біздің мектеп тек экологияны тәрбиелесе, бесінші мектеп тек балалардың қауіпсіздігін тәрбиелей алмайды. Бұл мүмкін емес. Балалар өздерін қорғауды білуі керек – бұл қауіпсіздіктің бір бағыты. Екінші бағыт – патриоттық тәрбие, үшінші бағыт – экологиялық мәдениет. Яғни, «Біртұтас тәрбие» бізді дұрыс ұйымдастырады. Бірақ бағдарламаның ерекшелігі – міндеттер тек мектепке ғана жүктелмейді. Негізгі міндет отбасыдан басталады. Балалар тек анасы, әкесі, Отанына ғана емес, сонымен қатар айналадағы әлемді де сүйіп, оны қорғауды, зиян келтірмеуді түсінуі керек. Біз балаларда осындай сенімдерді қалыптастыруымыз керек. Осы концепция бойынша экологиялық мәдениет ішкі сенім болуы керек. Бұл таңертең оянып, жуынып алумен тең. Біз қоқыс тастамауымыз керек, сондықтан тазалауға мәжбүр болмас үшін! Денсаулыққа пайдалы өнімдерді жеуіміз керек.
Оқу бағдарламаларында «кросс-темалар» деген ұғым бар. Бұл не? Экологиялық тәрбие жеке сабақ ретінде бөлінбейді, барлық сабақтарда қалыптасады.
– Мысалы, қазақ тілі, әдебиет, – деп түсіндіреді Айнажан Бурбаева. – Бұл жеке блок болуы мүмкін. Орыс тілі, ағылшын тілі және математика болуы мүмкін. Әр оқу бағдарламасында бұл сұрақ бар. Оны жеке сабақ ретінде бөліп қарастырмайды. Бұл пәндер аралық ұғым, оны біз балада қалыптастыруымыз керек. Ол бөлек қарастырылмайды. Тақырып болуы мүмкін, бірақ менің сабағымның мазмұны экология туралы. Ағылшын тілінде де солай. Оған дайындалудың қажеті жоқ. Біздің оқулықтарда көп нәрсе бар. Мысалы, менде әлемдегі климаттық өзгерістер, экология проблемаларына қатысты модуль бар. Барлық материалдар бар. Біз қазақ тілін үйреніп, қазақша сөйлеуді үйренеміз, бірақ не туралы? Мысалы, менде осы жолы экология тақырыбы түсті. Ағылшын, орыс тілдерінде, егер олар есімше, етістіктерді талдаса, олардың мәтіні экология туралы болады. Бұл кросс-тақырыбы, пәнді экология тақырыбына қатысты мазмұнмен зерттейміз. Әр дүйсенбіде біздің мектепте бірінші сабақта сынып сағаты өткізіледі.
№11 мектепте экологиялық бағыт ұзақ уақыт бойы бар. Бұл бағыттың негізін қалаушы – Павленко Раиса Петровна. 1987 жылы ол экологиялық бағытта мектептің дамуына арналған тұтас тұжырымдаманы жасап шықты. Сол кезде ол вариативті компоненттің бағдарламаларын, үйірмелер мен сыныптан тыс шараларды әзірледі. Тіпті Рудный индустриалдық институтымен, қазіргі университетпен, балаларды тәрбиелеу бойынша «ССКӨБ» АҚ-пен тығыз ынтымақтастық жобалары мен келісімшарттар болды.
– Сол уақытта Раиса Петровна мектептің үшінші директоры болды, – деп еске алады спикер. – Ол қауіпсіздік сабақтарын басты назарға алды. Егер адам табиғатта өмір сүруді білсе, онда ол өмірге дайын. Сонда осындай идея болды. Экологиялық бағыттың негізгі идеологиясы – баланы табиғатты қорғауға, оны сақтауға, табиғат аясында өмір сүру шарттарын жасауға дайындау болды. Сыныптан тыс шаралар ұйымдастырылды, вариативті курс, яғни факультативтер болды, олардың барлығы экологиялық тәрбиелеуге бағытталды. Бастауыш сыныптарда экологиялық сабақтар, орта буында экологиялық бағыттағы факультативтер өткізілді. Экономика мен экология сияқты сабақтар болды. Жоғарғы сыныптарда геологиялық барлау, туристік немесе өлкетану бағытындағы мамандықтарды тереңдетіп оқыту болды.
Сол кезде №11 мектепте өлкетану-туризм қозғалысы белсенді дамыды. Мұнда туристік топтар болды. Олар қалаларға барып, тау жерлерін зерттеп, туризм бойынша түрлі жарыстарға қатысты.
– Раиса Петровна экологиялық лицейдің негізін қалаушы болды. Экологиялық бағыттың жобасы мектептің лицейге айналуына ықпал етті. 1987 жылы экологиялық бағыттағы бағдарлама ашылды, ал 1999 жылы мектепке қазақ ғалымы-геолог, астроном Қаныш Сәтпаевтың есімі берілді. 2001 жылы мектеп экологиялық лицей мәртебесін алды. Лицейдің жұмыс оқу жоспары бойынша қосымша сағаттар қарастырылған, сол кезде вариативті компонент өте көп пайда болды. Егер жалпы білім беретін мектепте бір факультатив болса, лицей сыныптарында бес-алты түрлі факультатив болды.
2006 жылы мектеп қайтадан орта мектеп болды, бірақ экологиялық бағыт дамуын жалғастырды.
– Экс-директор Владимир Прокофьев 2012 жылы «Ұшқан аққулар» фестивалінің өткізілуінің бастамашысы болды. Қазір бұл фестиваль үлкен танымалдыққа ие. Өткен жылы мерекеге Ресей Федерациясынан Челябинскіден қатысушылар келді, олар бізге сабақтар, сыныптан тыс шаралар әзірлеу туралы материалдар жіберді. Әр жылы дүниежүзілік экологиялық қор «Жыл құсын» таңдайды. Фестивальдің әртүрлі номинацияларына қала мектептері мен балабақшалары қатысады. Әр жылы 10-12 түрлі номинацияны қарап шығамыз. Өткен жылы жаңалық болды, балалар мектепте экологияға байланысты құстарды салды, ал өткен жылдары олар дайын суреттер мен қолөнер әкелетін. Бұл жолы балалар қоқыс материалдарынан бұйым жасауы керек болды. Біз тұрмыстық қоқыс материалдарының үлкен жинағын көрсетіп, балалардың не ойлап табатынын көрдік. Бұл шедевр болды! Өте әдемі бұйымдар жасаланды.
Содан бері фестиваль мектептің айнасына айналды. «Ұшқан аққулар» бағдарламасы бойынша балалар станциялардан өтіп, құстарға арналған ғылыми жобалар мен презентацияларды қорғайды. Балалар өздері қоршаған ортаны жақсартуға қабілетті жобалар жасайды.
– Өткен жылы бізден фестиваль тәжірибесін бөлісуді сұрады, үлкен облыстық семинар өтті, онда біз семинар материалдарын алып бардық, бүкіл облыстан мұғалімдер жиналды. Олар жұмыстарымызды қарап, сақталған қолөнер мен фотосуреттерді көрді. Мұғалімдердің әзірлемелері мен ғылыми жобаларын көрсеттік. Олар өте ұнады! Семинар қатысушылары бұл фестивальді облыс немесе тіпті республика деңгейінде өткізу туралы мәселе көтерді.
Балалар қатысуға өте құштар. Әр жылы өтінімдер өте көп. Фестивальді өткізу үшін мектеп бір күнге босатылады.
Өткен жылы балалар Алтынсарин ауданына экскурсияға барды. Орманда серуендеп, олар қарағай мен шыршалардың өсірілу процесін көріп, әр түрлі құс көрмелеріне қатысты.
– Жыл сайын экологиялық жол өткізіледі. Раиса Петровна кезінде туристік бағыттар ұйымдастырылды. Балалар әртүрлі кедергілерден өтеді, шатырлар құрып, ағаштарға шығатын, арқан жолдарынан өтетін. Қазір, соңғы жеті жылда, қаладағы барлық мектептердің үшінші сынып оқушылары үшін экологиялық жол басқа форматта өткізіледі. Оның аясында топтар алгоритм бойынша дұрыс тұқым отырғызуды, от жағуды, шатыр қоюды білуі керек. Бір станцияда балалар қоқысты жинап, сұрыптап, ҚТҚ-ның қандай түрлері бар, олардың қайсысы шіриді, қайсысы шірімейтіні, олармен не істеу керектігін және қайда тастау керектігін түсінуі керек. Басқа станцияда қоқыс материалдарынан сән көрсетілімі өтеді. Мектеп оқушылары киімнің шедеврлерін жасайды. Әр топ бір костюм ұсынуы керек. Балалар не істемейді?! Пластиктен, қағаздан. Тастауға болмайтын, қайта қолдануға болатын нәрселер,-дейді деп мектеп директоры.
Мектепте балалар сонымен қатар ғылыми жобалар жазады. Өткен жылы экологиялық бағыт бойынша Рудныйда бес жоба жүлделі орындарға ие болды, ал облыста екеуі. Балалар целлофан пакеттерінен жіптер жасап, сөмкелерді тоқыды, бөтелке қақпақтарынан шахмат, үстел ойындарын жасады. Қоқысты тастамай, оған екінші қолдану табуға тырысты.
– Біздің оқушымыз өткен жылы бизнес жобасын қорғады, ол картонды пайдаланып саңырауқұлақ өсірді. Олар қара қоқыс пакеттеріне картон жинады. Мектепте оны жыртып, сулап, споралар салып, устрицалар өсірді, кейін оларды сатты. 100 000 теңге грант ұтып алды. Ол өте қуанышты болды, «ССКӨБ» АҚ еріктілерімен жұмыстар жүргізеді. Өткен жылы және осы жылы біздің екі оқушымыз осындай акциялардың бірінде велосипед сыйға алды.
Мектепте әлі күнге дейін сексенінші жылдардың шатырлар сақталған. Олар жақында тексерілді, жиналды. Негізінен, мектепте денсаулық күндері өткізілген кезде оларға қайта ораламыз. Айнажан Бурбаева экологиялық, туристік-өлкетану бағыттарының тарихын жақын адамнан, шабыттандыра отырып айтылғаннан жақсы біледі.
– Менің жолдасым осы мектептің түлегі және ол сол уақытты үлкен сүйіспеншілікпен айтады. Ол туризм бойынша төреші. Мектеп ауласында жылыжайларда қалай өсіргендері туралы айтты, ол кезде үлкен жылыжайлар болды. Олар мұнда әр түрлі өсімдіктер, көшеттер өсірді. Мектептің артқы ауласында кішкене бақша болды, балалар жаз бойы көкөніс дақылдарын өсірді. Ал кейін оларды асханада жеді, – дейді директор.
Оның бұрынғы мектеп музейін қалпына келтіруге деген тілегі бар. Тарихи материалдар, өткен жылдардың фотосуреттері, мектепте болған барлық оқиғаларды сипаттайтын материалдар бар. Аталған жылыжайда не өсірілгені, табиғатты қорғауға арналған плакаттар, кабинеттердің қалай безендірілгені, сөрелерінде экологияны қорғау бойынша кітаптармен толтырылғаны көрсетілуі мүмкін.
Айбек НҰРЫШ,
суретті түсірген Никита ЕВСТАФЕЕВ