Еңбек құқығының негізгі құралы-еңбек шарты
Адам үшін еңбек үлкен маңызға ие, өйткені еңбек есебінен ол өзін және отбасын материалдық жағынан қамтамасыз етеді. Біздің өмірлік тәжірибемізден білетініміздей, кейде әрбір тиын маңызды. Еңбек шартының болмауы күтпеген қолайсыздыққа әкелуі мүмкін.
Еңбек шарты ұғымы деп қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісімді айтады, ол бойынша жұмыс беруші өз қызметкеріне шартты еңбек функциясы бойынша жұмыс беруге, еңбек заңнамасында және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік актілерінде, ұжымдық шартта, жұмыс берушінің актілерінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге, қызметкерге жалақыны уақтылы және толық мөлшерде төлеуге міндеттенеді. Осылайша, еңбек шарты-бұл қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы өзара құқықтар мен міндеттерді анықтайтын жазбаша келісім. Ол он алты жастан, сондай-ақ он бес жастан бастап, баланың орта білім алғаны туралы дәлелдер болған кезде жасалады. Егер балалар мәдени іс-шараларға (цирк, театр қойылымы және т.б.) қатысса, бала он төрт жасқа толған және жұмыс оның құқықтарын бұзбаған және оның денсаулығына әсер етпейтін болса, ерте жастағы балалармен де шарт жасалуы мүмкін.
Еңбек шартын жасасудың сот практикасындағы жағдайларға байланысты қаншалықты маңызды екенін анықтауға болады. Еңбек құқығының негіздерін түсіндіру үшін біз Рудный қалалық сотының судьясы Алтнай Жұмабаеваға жүгіндік:
— Неліктен сот еңбек дауларын қарау кезінде әртүрлі шешімдер қабылдай алады: біреуі талапты толық көлемде, екіншісі ішінара қанағаттандырады, ал біреуі талапты қанағаттандырудан бас тартады?
— Көбісі неге бұлай болып жатқанына таң қалатын шығар. Сонымен, еңбек құқығының негізі еңбек шарты болып табылады. Еңбек шарты-бұл жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы мамандыққа, біліктілікке, лауазымға, жұмыс беруші құрған еңбек жағдайларына байланысты белгілі бір еңбек функцияларын орындау туралы келісім, сондай-ақ шартта жалақыны уақтылы және толық төлеу туралы тармақ көрсетілген. Еңбек шарты міндетті түрде жазбаша түрде жасалуы керек және осы еңбек шартының бір данасы қызметкердің қолына берілуі керек екенін атап өткім келеді. Сот практикасында біз еңбек шарты жасалмаған, ауызша шарт деп аталатын жағдайларды кездестіреміз.
— Еңбек шартының болмауы немен байланысты?
– Біріншіден, еңбек шарты-бұл қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы жазбаша келісім. Еңбек шартында қызметкердің қандай еңбекті орындайтыны, еңбек шартының қолданылу мерзімі, еңбек қызметінің басталған күні, тараптардың құқықтары мен міндеттері, өзгерістер болған жағдайда еңбек шартын тоқтату міндетті түрде көрсетіледі. Сот практикасынан жазбаша еңбек шартының мәні туралы бір мысал келтіргім келеді. Талапкер сотқа жалақыны өндіріп алу туралы талап қойып, жұмыс беруші оны қосымша төлемеді деп мәлімдеді. Сондықтан тиісті қарыз сомасын төлеуді талап етті. Сотта жауапкер-жұмыс беруші талап-арызды мойындамады, олардың шартына сәйкес ол барлық жалақыны толығымен төледі, жалақы туралы ведомостарды ұсынып, қарыздың жоқтығын көрсетті. Сот істі қараған кезде олардың арасында жазбаша еңбек шарты болмағаны, тек ауызша келісім-шарт болғандығы анықталды. Ведомость бойынша талапкер ай сайын зейнетақы жарналары ұсталатын белгілі бір жалақы алатын. Сот зейнетақы жарналары мен төлемдерінің мөлшерін салыстырып, талапкердің құжаттары бойынша қарыздары жоқ екенін анықтады. Ал ауызша келісім-шарт бойынша жұмыс беруші жалақыны төлегеннен көп мөлшерде төлеуге уәде берді және бұл дәлелденген жоқ. Жағдай егер жазбаша еңбек шарты болса, еңбекақы төлеу сомасы көрсетілсе, онда, тиісінше, сот аталған шарттардан шығатын еді.
— Еңбек шартының басқа шарттардан айырмашылығы неде?
— Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің нормаларына сәйкес еңбек шартының басқа шарттардан айрықша белгілері үш белгінің біреуінің болуы болып табылады. Бұл қызметкердің біліктілігі, мамандығы, кәсібі немесе лауазымы бойынша белгілі бір еңбек функциясын орындауы. Екінші белгі — еңбек тәртібінің шарттарын орындау. Үшіншісі-қызметкердің жалақы алуы. Егер бұл белгілер жазылмаса, онда бұл азаматтық-құқықтық қатынастар болып саналады. Тек еңбек шартында қызметкер жұмысқа орналасатын Тараптардың құқықтары мен міндеттері айтылуы мүмкін. Еңбек шартының мазмұны Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 28-бабында көзделген. Бұл мақалада еңбек шартында қамтылуы керек тармақтардың шамамен тізімі сипатталған. Сондай-ақ, Еңбек кодексінде адамды жұмысқа жіберу еңбек шарты жасалғаннан кейін ғана жүзеге асырылатындығы көзделген. Жұмысқа қабылдау жасалған еңбек шарты негізінде шығарылатын жұмыс берушінің актісімен ресімделеді. Әдетте, жұмысқа қабылдау туралы бұйрық шығарылады. Еңбек шартын жасасу-жұмыс берушінің міндеті. Егер жұмыс беруші қандай да бір себептермен мұндай шартты бірден жасамаса, осылайша еңбек шартын жасасу кезінде қызметкердің құқықтарын бұзса, онда қызметкер тиісті органдарға мемлекеттік еңбек инспекциясы түрінде жүгінуге құқылы және жұмыс беруші тиісті әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Егер
қандай да бір жұмыс жүзеге асырылды және төленбеді, содан кейін шарт жасалды, содан кейін қызметкер сотқа қарастырылған төлемдерді төлей отырып, жұмыс фактісін анықтау туралы талап қоя алады. Айта кету керек, сот жалақыны өндіріп алу туралы талаптарды іс жүзінде қарастырмайды, өйткені оларды қараудың соттан тыс тәртібі бар. «Нотариат туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 92-1-бабы 2-тармағының 9-тармақшасына сәйкес атқарушылық жазба негізінде даусыз талаптар бойынша, оның ішінде қызметкерге есептелген, бірақ төленбеген жалақыны және өзге де төлемдерді өндіріп алу туралы, оның ішінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы аударымдарын өндіріп алу туралы берешекті өндіріп алу жүргізіледі.
Осы мәселе бойынша атқарушылық жазба жасау үшін нотариусқа еңбек шартының немесе еңбек кітапшасының көшірмесі, есептелген жалақы мөлшері туралы жұмыс берушінің анықтамасы және оның төленбегені туралы дәлелдемелер ұсынылады.
— Біреуге еңбек шартын жасасуға тыйым салынуы мүмкін бе?
— Иә. Айыптау үкіміне байланысты адам белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір әрекеттерді орындау мүмкіндігінен айырылған жағдайларда тыйым салынады. Денсаулық жағдайы бойынша, белгілі бір жұмысты орындау үшін тиісті қарсы көрсеткіштер болған кезде. Шетелдіктермен, азаматтығы жоқ адамдармен оған рұқсат беретін құжаттары жоқ еңбек шарттары жасалмайды.
Мұндай нәрселерді әркім білуі керек, өйткені сіз кез-келген жағдайда оған тап болуыңыз керек. Кейде құқықтық істерде ақпараттық сауатты және білімді болу пайдалы. Әрине, ешкім кодекстердің біреуін, мейлі ол заңды болсын, еңбек болсын, әкімшілік болсын, басқасы болсын, тіпті олардың бәрін де үйрену керек деп айтпайды. Бірақ бұл құжаттармен танысу артық болмайды. Өйткені біздің құқықтарымыз үнемі бұзылуы мүмкін және біз бұл туралы тіпті білмейді.